مروری بر نخستین مدرسه ها و مدرسه سازان استان قزوین در تاریخ معاصر
بخش یکم: مروری بر برخی مدارس و مدرسه سازان شهر قزوین در سال های 1280- 1320
در این بخش از سایت مجمع خیرین مدرسه‌ساز استان قزوین، با توجه به اهمیت آموزش و مدرسه‌سازی در تاریخ اجتماعی ایران، ساخت و تأسیس برخی مدارس در استان قزوین را مرور می‌کنیم.
تاریخ آموزش در ایران از سده‌های گذشته تا امروز بسیار گسترده و بررسی آن نیازمند احاطه به تاریخ این سرزمین و بررسی اسنادی طولانی مدت است. در این مورد، از تاریخ مدارس و مراکز علمی در تاریخ پیش از اسلام، مکتب‌خانه‌ها و مراکز علمی دورهٔ اسلامی صرف نظر و تنها به اشار‌هٔ کوتاهی به برخی مدارس دوران معاصر ایران بسنده می‌کنیم.
کتاب چهارجلدی و ارزشمند تاریخچۀ فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین نوشتهٔ محمد دبیرسیاقی و ابراهیم صفاری، منبع غنی و با اطلاعات دقیق از تاریخچهٔ ساخت مدرسه در قزوین و توابع آن به خواننده ارائه می‌دهد که مطالعهٔ دقیقش برای علاقه‌مندان به حوزه آموزش و مدرسه‌سازی، خالی از لطف نیست. در این بخش، با مرور برخی مطالب یادشده در این کتاب نشان می دهیم ساخت مدارس نوین همواره با تلاش‌های افراد و گروه‌های دلسوز و مشتاق ترویج علم‌آموزی همراه بوده و مسیر پرفراز و نشیبی را پیموده است.
بنابر داده‌های تاریخی در این کتاب، نخستین مدرسهٔ قزوین به شکل نوین، مدرسه «امید» بود که در سال ۱۲۸۳ ه.ش توسط حاکم وقت قزوین، میرزا صالح‌خان کلانتر (وزیر اکرم) و با همراهی انجمن معارف در بنایی که از پیش وجود داشت، تأسیس شد. زمین آن از طرف باقر سعدالسلطنه، به طور بلاعوض به مدرسه واگذار شد و هزینۀ آن سالانه ۴۰۰ تومان، به علاوۀ کفش و لباس دانش آموزان توسط میزرا صالح خان و ۱۵۰ تومان از کمک برخی ثروتمندان و افراد سرشناس شهر تأمین می شد. این مدرسه ۳۰ نفر شاگرد با پرداخت شهریه و ۳۰ نفر بدون پرداخت شهریه داشت که از منبع هزینه های مدرسه بهره می بردند.
میرزا صالح، مدرسۀ دیگری نیز به نام مدرسۀ «سعادت» ساخت که اطلاعات زیادی از آن دردست نیست.
طی سال های ۱۲۸۰- ۱۲۹۰ مدارسی برای ارامنه شهر یا کنسولگری روسیه ساخته شدند که با کمک هزینۀ کلیسای جلفای اصفهان یا خود کنسولگری اداره می شدند. در برخی از انها دختران و پسران یکجا درس می خواندند و به تناوب تعطیل یا با مشکلاتی مواجه می شدند. مدرسۀ ملی وارتانیان، مدرسۀ کانتور و مدرسۀ ادب از آن جمله اند.
اما برخی از دیگر مدارسی که در همان دهه به همت افراد و گروه های فرهنگ دوست و مروج علم بنا شدند، می توان به مدرسۀ «اسلامیه»، به همت عبادالله زربان و پشتیبانی اولیۀ گروهی دیگر اشاره کرد که بعدها مسئولیت ادارۀ مدرسه تنها برعهدۀ رزبان قرار گرفت. مدرسۀ «فرهنگ» نیز با بودجه ای انجمن معارف قزوین و سپس با حمایت ابوالقاسم بادکوبه ای، یحیی واعظ کیوانی با همراهی جمعی از فرهنگ دوستان اداره می شد.
نخستین مدرسۀ نوین برای دختران در قزوین به نام «دوشیزگان» با حمایت و همت میرزا حسین خیاط و مدیریت خانم عزیز یاوری، با ۲۰۰ دانش آموز بنا شد و سپس مدرسۀ دخترانۀ «شاهپور»، در سال ۱۳۰۷ به خواست حاکم وقت قزوین، لسان سپهر و با همت و هزینۀ گروهی از نانوایان (خبازان) آغاز به کار کرد که با نارضایتی و شکایت صنف نانوایان و اخطار و منع مسئولان دولتی، به سبب احتمال ایجاد گرانی نان و عدم رضایت عمومی، همراه شد و فعالیت آن تداوم نیافت.
با اشاره به این موارد تلاش شد از خلال مرور کوتاه، به اهمیت جایگاه خیرین، افراد و گروه های دلسوز در ساخت مدارس و تعالی وضعیت آموزش اشاره کینم. بنابر دلایل گوناگون فرهنگی، سیاسی یا اقتصادی در ایران، مسئولیت امر مدرسه سازی بیش از آنکه توسط دولت ها پذیرفته و رتق و فتق شود، بر عهدۀ مردمان قرار گرفته و با مشارکت افراد وتصمیمات شخصی یا گروهی پیشروی داشته است. این امر حتی تا به امروز، با وجود نظارت و سامان دهی دولت ها برای مدرسه سازی، کم یا زیاد ادامه داشته است و این موضوع اهمیت مشارکت خیرین و کمک های مردمی در بهبود و گسترش آموزش و دانش را نشان می دهد.
• در ادامه با مرور بیشتر تاریخ این فعالیت ها، آشنایی بیشتری با تاریخ آموزش و مدارس نوین به دست می آوریم و به علاوه بر اهمیت مشارکت خیرین در این مسیر، بیشتر پی خواهیم برد. مطالب، عکس مدارس و داده های تاریخی این نوشته، تماماً برگرفته از جلد نخست، از مجموعۀ ۴ جلدی و مفصل کتاب «تاریخچۀ فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین بر مبنای تعلیمات نوین» بود.
منبع:
م. دبیرسیاقی و ا.صفاری (۱۳۸۰)، تاریخچۀ فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین بر مبنای تعلیمات نوین، مجلد اول (دورۀ اول از ۱۲۸۱-۱۳۲۰ شمسی)، قزوین: انتشارات حدیث امروز
