منبع:تاریخچۀ فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین

مروری بر نخستین مدرسه ها و مدرسه سازان استان قزوین در تاریخ معاصر

بخش دوم: مروری بر برخی مدارس و مدرسه سازان شهر قزوین در سال های 1280- 1320

بوسیله مدیر سایت در مهر ۲۳, ۱۴۰۲

در این بخش از سایت مجمع خیرین مدرسه‌ساز استان قزوین، با توجه به اهمیت آموزش و مدرسه‌سازی در تاریخ اجتماعی ایران، ساخت و تأسیس برخی مدارس در استان قزوین را مرور می‌کنیم.

تاریخ آموزش در ایران از سده‌های گذشته تا امروز بسیار گسترده و بررسی آن نیازمند احاطه به تاریخ این سرزمین و بررسی اسنادی طولانی مدت است. در این مورد، از تاریخ مدارس و مراکز علمی در تاریخ پیش از اسلام، مکتب‌خانه‌ها و مراکز علمی دورهٔ اسلامی صرف نظر و تنها به اشار‌هٔ کوتاهی به برخی مدارس دوران معاصر ایران بسنده می‌کنیم.

در بخش دوم مرور تاریخچۀ مدرسه‌سازی توسط افراد یا گروه‌های مختلف در استان قزوین، بار دیگر به سراغ کتاب تاریخچۀ فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین نوشتهٔ محمد دبیرسیاقی و ابراهیم صفاری رفته‌ایم و شکل‌گیری برخی از این مدارس را مرور می‌کنیم.

ساخت مدارس در استان قزوین و شهرستان‌های آن، احتمالاً مانند سایر مناطق کشور از سال ۱۳۰۰-۱۳۱۰، افزایش یافت و در محلات و روستاهای مختلف مدارسی متناسب با نیازهای هر منطقه شکل گرفت و تعداد مدارس دخترانه یا مختلط نیز افزایش یافت.

برخی از این مدارس با بودجۀ دولتی اداره می‌شد، برخی دیگر زمین یا ساختمانهای وقفی یا اهدایی داشت و همچنین خرج مدارس و حقوق معلمان غالباً از منبع شهریۀ دانش‌آموزان بود و دولت تا سال ها، مشارکت چندانی در ساخت و گسترش مدارس نداشت.

در استان قزوین نیز نخستین مدارس، غالباً به همت برخی نیکوکاران و فرهیخیتگان برپا می‌شد. انجمن معارف (فرهنگ) در استان قزوین، به سرپرستی سالار اکرم و عضویت برخی علاقه‌مندان به فرهنگ و تربیت، بانی و موسس این مدارس در آغاز کار بودند. در ادامه و ساله‌های آغازین قرن ۱۴ خورشیدی، ادارۀ اوقاف قزوین نیز نسبت به ساخت مدارس تمایل نشان داد که به‌سبب مخالفت انجمن معارف، در دخالت اوقاف در امور آموزشی، یک ادارۀ جدید با تلفیق هر دو بخش، به نام ادارۀ اوقاف و معارف (فرهنگ) در قزوین تشکیل و عهده‌دار برپایی مدارس و ادارۀ آنها شد.

بنابراین از همان ابتدای شکل‌گیری آموزش نوین، نقش نیکوکاران و علاقه‌مندان در برپایی و گسترش مدارس بسیار پررنگ بوده است و علیرغم اهمیت بخش آموزش، دولتهای مختلف اهمیت چندانی به این بخش نشان نداده‌اند.

برخی مدارس از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۸ در استان قزوین به همت یا مشارکت افراد، از جمله: مدرسۀ دخترانۀ ناموس به هزینۀ حاج مرتضی حاج سید جوادی (وثوقالاسلام)، مدرسۀ بنین و بنات توکل در ۱۳۲۳ و ۱۳۲۶ ه.ش، مدرسۀ پسرانۀ حمدالله مستوفی در ۱۳۰۵ه.ش که از اعانۀ انجمن معارف (۶۸۰ ریال) و با ۹۱ دانش‌آموز اداره می‌شد و مدرسۀ دیانت ۱۳۰۶ که از محل شهریۀ اطفال اداره می‌شد، بودند.

از جمله سایر مدارس در شهر قزوین می‌توان به دبستان راضی، بَدِر، فردوسی، هفده دی و… نام برد که شیوۀ تأسیس آنها در کتاب ذکر نشده است.

برخی از معلمان و مدیران مدارس قزوین ۱۲۸۰-۱۳۲۰

در شهرستان‌های استان قزوین نیز در فاصلۀ سال‌های ۱۳۰۱-۱۳۲۰، ۲۹ دبستان به وجود آمد. از جمله در شهرستان‌ها یا روستاهایی مانند قاقزان، سیاهدُن، رودبار، الموت، آوج، گرمارود، بوئین زهرا، کوهین و… بودند که بیشتر آنها اجاره‌ای بود و با کمک اهالی یا با شهریۀ دانشآموزان اداره می‌شد. برخی دیگر از آنها دارای زمین و ساختمان وقفی یا هدیۀ اهالی به آموزش و پرورش بودند. برای مثال زمین دبستان مختلط هنر در طارم سفلی و ساختمان دبستان رضی در آبیک اهدایی مالک آن بود، دبستان ابراهیم‌آباد بوئین زهرا و کمال آباد وقفی بودند و مالک ساختمان دبستان دولتی آبیک یکسال آن را به رایگان در اختیار مدرسه قرار داده بود.

شهریۀ دانش‌آموزان در مقاطع مختلف برای همه ضروری بود مگر بنابر شرایط خاص مالی، عدم تمکن خانوارها، خانواده‌های بی‌سرپرست و یا فرزندان معلمانی که چندسال سابقۀ کاری دارند، در این صورت، بخشی از دانش‌آموزان مدرسه از پرداخت شهریه معاف می‌شدند.

• در ادامه با مرور بیشتر تاریخ این فعالیت ها، آشنایی بیشتری با تاریخ آموزش و مدارس نوین به دست می آوریم و به علاوه بر اهمیت مشارکت خیرین در این مسیر، بیشتر پی خواهیم برد. مطالب، عکس مدارس و داده های تاریخی این نوشته، تماماً برگرفته از جلد نخست، از مجموعۀ ۴ جلدی و مفصل کتاب «تاریخچۀ فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین بر مبنای تعلیمات نوین» بود.

منبع:
م. دبیرسیاقی و ا.صفاری (۱۳۸۰)، تاریخچۀ فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین بر مبنای تعلیمات نوین، مجلد اول (دورۀ اول از ۱۲۸۱-۱۳۲۰ شمسی)، قزوین: انتشارات حدیث امروز

تاریخچۀ مدرسه سازان تاریخچۀ مدرسه سازی